نظریة «علوم انسانی اسلامی» در میان اندیشمندان اسلامی موافقان و مخالفانی دارد که هرکدام به چند دسته تقسیم پذیرند. دیدگاه مصطفی ملکیان در مخالفت با علوم انسانی اسلامی و انکار علوم انسانی دینی شایستة تأمل است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد انتقادی، این دیدگاه را متکی بر اندیشة علامه مصباح یزدی که از موافقان علوم انسانی اسلامی به حساب می آید، بررسی کرده و به این نتیجه دست یافته است که ادعای ملکیان در این حوزه با مبانی معناشناختی، معرفت شناختی و روش شناختی صحیح ناسازگار است. به نظر می رسد علوم انسانی دینی نه تنها ممکن، بلکه محقق است. ملکیان برای داشتن علوم انسانی اسلامی پنج پیش فرض برمی شمارد و چون سه تای آنها را محال می داند، امکان علوم انسانی اسلامی را نفی می کند. وی وجود نقص در علوم انسانی را یکی از این پیش فرض ها برمی شمارد که از سوی طرفداران علوم انسانی اسلامی، تعارض این علوم با آموزه های اسلامی عنوان شده و ملکیان تحقق چنین تعارضی را که نیاز به بازسازی علوم انسانی داشته باشد، رد می کند. این تحقیق نشان داده که چنین تعارض گسترده ای تحقق یافته است. همچنین وجود «روشی برای متقاعد ساختن دیگران به دیدگاه های دینی» را از دیگر پیش فرض های محال می داند. اما نشان داده شده که وی روش تولید علم را با روش تعلیم و تربیت خلط کرده است و می توان با روشی منطقی از منابع اسلامی نیز برای تولید علوم انسانی بهره برد.
A Critical Study of Prof. Mustafa Malekian about the Impossibility of Islamic Humanities in the light of Allameh Misbah Yazdi's Viewpopint
Abstract:
The theory of "Islamic humanities" has proponents and opponents among Muslim thinkers who might be classified into different groups. In the opposition to Islamic humanities and denial of religious humanities, Mustafa Malekian's view is of due consideration.
Following a critical approach and a descriptive-analytic method, this paper examines prof. Malekian's viewpoint in the light of Allameh Misbah's who comes from the proponents of Islamic humanities. The author has achieved the conclusion that prof. Malekian's claim is inconsistent with sound semantic epistemological and methodological foundations. It seems that not only religious humanities are possible but also have occurred. Prof. Malekian mentions five prerequisites for the possibility of Islamic humanities three of which are impossible and thus he denies it. He mentions the deficiency in humanities as one of the presuppositions proposed by the proponents as an opposition between humanities and Islamic doctrines but prof. Malekian denies such an opposition to be in need of a constant reconstruction of humanities. This paper shows that such a wide-ranging opposition has occurred.
Prof. Malekian also considers "a method to convince others to embrace religious points of views" as other impossible presuppositions. However, the author has shown that he has confused the method of producing knowledge with that of education. Thus it is possible to logically make use of Islamic resources in order to produce humanities.
* این مقاله در همایش بین المللی «علوم انسانی اسلامی در اندیشه علامه محمدتقی مصباح یزدی» پذیرش شده است.
خوان الصفاء، 1415ق، رسائل اخوان الصفاء، تحقيق عارف تامر، بيروت و پاريس، منشورات عويدات.
باقري، خسرو، 1382، هويت علم ديني: نگاهي معرفتشناختي به نسبت دين با علوم انساني، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي.
بستان، حسين، 1390، گامي بهسوي علم ديني (2): روش بهرهگيري از متون ديني در علوم اجتماعي، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
جوادي آملي، عبدالله، 1386، منزلت عقل در هندسه معرفت ديني، تدوين احمد واعظي، قم، اسراء.
حسني، سيدحميدرضا و ديگران، 1386، علم ديني؛ ديدگاهها و ملاحظات، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
خسروپناه، عبدالحسين، 1390، «الگوي حکمي ـ اجتهادي علوم انساني»، جاويدان خرد، دورة جديد، ش 19، ص 29ـ66.
خسروپناه، عبدالحسين، 1393، در جستجوي علوم انساني اسلامي، قم، معارف.
خسروپناه، عبدالحسين، 1397، «درآمدي بر الگوي حکمي و اجتهادي علوم اجتماعي اسلامي»، تحقيقات بنيادين علوم انساني، ش 13، ص 7ـ35.
دبيرخانه همايش مباني فلسفي علوم انساني، 1389، گفتوگو با علامه آيتالله مصباح، مباني فلسفي علوم انساني، گفتوگوها، قم، مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني.
رجب، ابراهيمبن عبدالرحمن، 1416ق، التأصيل الإسلامي للعلوم الإجتماعية، رياض، دار عالم الکتب.
رفيعي آتاني، عطاءالله، 1396، واقعيت و روش تبيين «کنش انساني» در چهارچوب فلسفة اسلامي، تهران، مرکز پژوهشهاي علوم انساني اسلامي صدرا.
سروش، عبدالکريم، 1373، تفرج صنع (گفتارهايي در اخلاق، صنعت، و علم انساني)، تهران، مؤسسة فرهنگي صراط.
سوزنچي، حسين، 1389، معنا، امکان و راهکارهاي تحقق علم ديني، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگي و اجتماعي.
شريفي، احمدحسين 1394، مباني علوم انساني اسلامي، چ دوم، تهران، آفتاب توسعه.
طباطبائي، سيدمحمدحسين، 1417ق، الميزان في تفسير القرآن، چ پنجم، قم، جامعة مدرسين.
عليپور، مهدي و ديگران، 1390، پارادايم اجتهادي دانش ديني "پاد"، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
غزالي، ابوحامد، 1406ق، احياء علوم الدين، بيروت، دار الکتب العلميه.
گرائي، عباس، 1400، امکان و چگونگي توليد علوم انساني توصيفي فرافرهنگي اسلامي با الگوگيري از فلسفه اسلامي، رسالة دكتري، قم، مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني.
گلشني، مهدي، 1377، از علم سکولار تا علم ديني، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي.
گنون، رنه، 1365، سيطره کميت و علائم آخرالزمان، ترجمة عليمحمد کاردان، تهران، مرکز نشر دانشگاهي.
مجمع عالي حکمت اسلامي، 1393، علم ديني: ديدگاهها و تحليلها، قم، حکمت اسلامي.
مصباح يزدي، محمدتقي، 1372، جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن، چ دوم، تهران، سازمان تبليغات اسلامي.
مصباح يزدي، محمدتقي، 1378، «رابطه ايدئولوژي و فرهنگ اسلامي با علوم انساني»، در: مجموعه مقالات وحدت حوزه و دانشگاه و بومي و اسلامي کردن علوم انساني، قم، دفتر همكاري حوزه و دانشگاه.
مصباح يزدي، محمدتقي، 1389، دربارة پژوهش، تدوين جواد عابديني، قم، مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني.
مصباح يزدي، محمدتقي، 1391، آموزش فلسفه، قم، مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني.
مصباح يزدي، محمدتقي، 1392، رابطة علم و دين، تحقيق و نگارش علي مصباح، قم، مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني.
مصباح يزدي، محمدتقي، 1395، همانديشي معرفتشناسي، تدوين محمد سربخشي، قم، مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني.
مصباح، علي، 1397، فلسفه علوم انساني در اسلام، قم، مرکز آموزش مجازي مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني.
مصباح، مجتبي، 1395، فلسفه اخلاق، قم، مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني.
ملکيان، مصطفي، 1380، راهي به رهايي، تهران، نگاه معاصر.
ملکيان، مصطفي، 1386، «پيشفرضهاي بازسازي اسلامي علوم انساني»، در: سيدحميدرضا حسني و ديگران، علم ديني؛ ديدگاهها و ملاحظات، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
Ayer, Alfred Jules, 1952, Language, truth and logic, New York, DOVER.
Freund, Julien, 1973, Les théories des sciences humaines, Presses Universitaires de France.
Plantinga, Alvin, 1984, "Advice to Christian Philosophers", Faith and Philosophy: Journal of the Society of Christian Philosophers, V. 1, Iss. 3, Article 1.
گرائی، عباس.(1401) بررسی انتقادی دیدگاه مصطفی ملکیان درباره امکان علوم انسانی اسلامی با تأکید بر اندیشه علامه مصباح یزدی*. دو فصلنامه روش شناسی پژوهش در علوم انسانی، 13(2)، 89-102
عباس گرائی."بررسی انتقادی دیدگاه مصطفی ملکیان درباره امکان علوم انسانی اسلامی با تأکید بر اندیشه علامه مصباح یزدی*". دو فصلنامه روش شناسی پژوهش در علوم انسانی، 13، 2، 1401، 89-102
گرائی، عباس.(1401) 'بررسی انتقادی دیدگاه مصطفی ملکیان درباره امکان علوم انسانی اسلامی با تأکید بر اندیشه علامه مصباح یزدی*'، دو فصلنامه روش شناسی پژوهش در علوم انسانی، 13(2), pp. 89-102
گرائی، عباس. بررسی انتقادی دیدگاه مصطفی ملکیان درباره امکان علوم انسانی اسلامی با تأکید بر اندیشه علامه مصباح یزدی*. روش شناسی پژوهش در علوم انسانی، 13, 1401؛ 13(2): 89-102